Het schijnt dat iedereen minstens één psychopaat kent. Daar zijn onderzoekers van overtuigd. Maar voordat je nu direct diagnoses plakt op het voorhoofd van je collega, leidinggevende, buurvrouw, achterneef en partner, is het goed om eerst in de feiten te duiken. Wat is een psychopaat? Hoe herken je de echte psychopaten? En het belangrijkste: hoe ga je met ze om zonder er zelf aan onderdoor te gaan?

Wat komt aan bod?

Laten we één vooroordeel alvast uit de wereld helpen: niet alle psychopaten zijn griezelige moordenaars of mensen met een strafblad van hier tot Tokio. Psychopaten zijn er in allerlei gradaties. En psychopathisch gedrag is bij de één veel heftiger en gewelddadiger dan bij de ander. Dus nee hoor, Ted Bundy is niet hét stereotype psychopaat als je daar bang voor was. Maar hoe weet je dan wel of jij met een psychopathisch persoon te maken hebt?

Vrouw die bang naar psychopatische man kijkt

Wat is een psychopaat?

Wat psychopaat betekent? De definitie van een psychopaat is iemand die een antisociale persoonlijkheidsstoornis heeft.

Een psychopaat is een persoon die zich antisociaal of soms zelfs crimineel opstelt. Psychopaten zijn impulsief, kunnen moeilijk anticiperen, voelen weinig emotie, hebben nauwelijks empathie, kunnen zichzelf slecht beheersen en ervaren het liefst direct bevrediging (vaak zonder rekening te houden met de lange-termijn-gevolgen).

Een psychopaat veroorzaakt vaak veel leed bij een ander, maar dat doet de psychopaat zelf weinig. Diegene ervaart nauwelijks emoties of empathie en zal het dan ook niets doen als zijn of haar daden de ander enorm schaden. Psychopaten kunnen daarin ver gaan. Als ze de controle verliezen, kunnen ze vreselijke dingen doen. Ook trekken ze zich weinig aan van sociale normen in de maatschappij.

Goed om te weten: psychopaat is geen diagnose volgens de DSM 5 (het diagnosehandboek voor psychiaters). Hierin staat enkel ‘antisociale persoonlijkheidsstoornis‘.

Wel is bewezen dat de hersenen van een psychopaat anders werken. Je ziet bij hen minder gevoelens van angst dan bij anderen. Ook reageren hun hersenen anders (minder duidelijk) op bijvoorbeeld heftige of emotionele verhalen. Dat is onder andere te zien in de amygdala (het hersendeel dat emoties aanstuurt en verwerkt). Bij een psychopaat is de functie verstoord van het hersendeel dat gedrag afremt, impulsen beheert en beoordelingsvermogen aanstuurt.

Maar de ene psychopaat is de andere niet. Bij verschillende mensen met een psychopathische persoonlijkheid kan dit op een verschillende manier tot uiting komen. Over het algemeen zijn er twee vormen:

  1. Iemand is ongeremd en brutaal en lijkt overal minachting voor te hebben.
  2. Iemand vertoont crimineel gedrag en is daarmee nog gemener en ongeremder. Vaak ook agressiever.

Wat is het verschil tussen een psychopaat en een sociopaat?

Er is een verschil tussen een sociopaat en een psychopaat. De termen psychopaat versus sociopaat worden vaak door elkaar gebruikt, maar zijn iets anders. Een psychopaat is iemand die antisociaal gedrag vertoont door genetische aanleg.

  • Een sociopaat is iemand die dit gedrag vertoont als gevolg van omstandigheden die diegene heeft meegemaakt (zoals de opvoeding en andere gebeurtenissen).
  • Het schijnt dat je psychopaten vooral herkent aan koud en kil zijn, terwijl sociopaten vooral een kort lontje hebben. Sociopaten reageren vooral uit woede; psychopaten handelen vaak heel berekenend en gecontroleerd.

Bekende psychopaten zijn onder andere Joran van der Sloot en mogelijk Willem Holleeder. En natuurlijk dé bekende psychopathische moordenaars, zoals Ted Bundy en het fictieve karakter Hannibal Lecter. Maar hé, laat je niet gek maken. Psychopaten zijn echt niet altijd moordlustig. En psychopathie is – net als veel psychische stoornissen – een continuüm. De één heeft een zwaardere vorm dan de ander.

Hoeveel psychopaten er zijn? Het percentage psychopaten is zo’n 1%, zegt de wetenschap. Althans, ongeveer 1 op de 100 wereldburgers heeft kenmerken van psychopathie. Daarmee zijn er zo’n 170.000 psychopaten in Nederland. Gelukkig niet allemaal zo heftig als Holleeder en Van der Sloot.

Wat zijn de oorzaken van psychopathisch gedrag?

Het is onduidelijk wat de oorzaak is van psychopathie. Waarschijnlijk speelt hierbij erfelijkheid deels mee, maar spelen ook de leefomgeving en het sociale netwerk van de persoon een rol. Als één van je ouders psychopaat was, heb jij een grotere kans dat ook te worden.

Daarnaast kunnen diverse factoren een rol spelen. Denk aan:

  • een inconsequente opvoeding (waarin dingen soms niet en soms opeens wel mochten);
  • een opvoeding waarin veel nadruk ligt op straffen;
  • gebruik van alcohol of drugs door de ouders;
  • opgroeien zonder ouders of met een afwezige ouder;
  • misbruik in de kindertijd;
  • emotionele verwaarlozing in de jeugd.

Man en vrouw die ruzie maken

Hoe herken je een psychopaat?

Nu ken je de betekenis van een psychopaat. Maar wanneer ben je een psychopaat? Je kunt een psychopaat herkennen aan diverse eigenschappen of trekjes. De Canadese onderzoeker Robert Hare (criminoloog en psycholoog) stelde een checklist voor de psychopaat op met 20 kenmerken van een psychopaat. Dit heet de PCL-R (Psychopathy Checklist – revised) en hij wordt nog steeds vaak gebruikt als psychopaat-test.

Voor elk kenmerk op de lijst kun je 0, 1 of 2 punten scoren. Daarbij staat ‘0’ voor ‘niet van toepassing, ‘1’ voor ‘enigszins van toepassing’ en ‘2’ voor ‘heel erg van toepassing’ Iemand met een puntenaantal boven de 30, kan mogelijk de diagnose psychopathie krijgen. We spreken hieronder van ‘hij’ bij alle psychopathie-kenmerken, maar natuurlijk kan dit ook iemand met een ander geslacht zijn.

  1. De psychopaat is welbespraakt en komt charmant over. Deze persoon heeft zijn woordje altijd klaar en zal ook regelmatig sterke verhalen vertellen (waarvan je betwijfelt of ze wel kloppen).
  2. Deze persoon vindt zichzelf heel belangrijk. Hij schept op, staat graag in het middelpunt van de belangstelling en raakt niet uitgepraat over zijn eigen grote prestaties (die soms niet eens waargebeurd zijn). De psychopaat is graag de beste in alles. Presteren andere mensen beter, dan leidt dat soms tot conflicten.
  3. Hij is een pathologisch leugenaar. Liegen doet hij schaamteloos. En als mensen hem wijzen op een leugen, dan redt hij zich daar alsnog met praatjes wel uit.
  4. Een psychopaat kan uitstekend manipuleren. Hij kan anderen bedriegen en gaat niets uit de weg om zwaktes van anderen te gebruiken. Soms leidt dit bijvoorbeeld tot criminaliteit, fraude of diefstal.
  5. De psychopaat ervaart geen spijt of schuldgevoel. Hij schuift de schuld eerder in de schoenen van het slachtoffer en bagatelliseert wat het slachtoffer is aangedaan. Aan hem ligt het zeker niet.
  6. De psychopaat komt ongevoelig over en ervaart nauwelijks emoties. Vaak zal hij emoties van anderen ook als overdreven en dramatisch afdoen.
  7. Hij is kil en komt niet-empathisch over. De gevoelens, rechten en het welzijn van anderen lijken hem niet te interesseren. Hij ziet anderen vooral als mensen van wie hij misbruik kan maken en handelt egocentrisch. Daarbij zal hij vaak op de ander neerkijken.
  8. Hij neemt geen verantwoordelijkheid voor zijn eigen gedrag. Hij schuift de schuld af op de ander. Sorry zal een psychopaat niet snel zeggen. En als hij dat wel doet, dan is het meestal in de hoop dat hij daardoor iemand verder kan meetrekken in zijn manipulatiespel.
  9. Hij zoekt altijd prikkels en stimulans, specifiek op ongezonde manieren. Psychopaten gaan bijvoorbeeld veel risico’s aan, gebruiken regelmatig (te) veel drugs en alcohol en alles gaat bij hen snel, snel. Zo hebben psychopaten vaak veel kortstondige relaties.
  10. Hij leeft als een parasiet. Oftewel: een psychopaat teert op anderen. Het zijn vaak mensen die een uitkering ontvangen of voor geld aankloppen bij bekenden.
  11. De psychopaat heeft weinig zelfbeheersing. Psychopaten zijn opvliegend, verliezen hun zelfbeheersing en voelen zich al snel aangevallen door kritiek. In zo’n geval worden psychopaten agressief of in elk geval uitzonderlijk boos.
  12. De psychopaat heeft geen lange-termijn-doelen. Of het zijn doelen die morgen alweer anders zijn. Psychopaten leven met de dag. Dat klinkt positiever dan het in hun geval is. Ze maken zich geen zorgen over morgen, veranderen voortdurend van plan en trekken geen lessen uit gemaakte fouten.
  13. Ze zijn impulsief en denken niet na over de consequenties van hun gedrag. Veel beslissingen maken ze snel en ondoordacht. Denk aan plotseling een relatie beëindigen, abrupt stoppen met een baan of veel geld uitgeven.
  14. Ze vertonen geen verantwoordelijkheidsgevoel in hun gedrag. Ze komen beloften niet na en brengen mogelijk anderen en zichzelf in gevaar met hun gedrag.
  15. De psychopaat vertoont al in de jeugd crimineel gedrag. Dit kan variëren van diefstal tot grotere strafbare feiten.
  16. Er was al problematisch gedrag op jonge leeftijd. Op school spijbelde hij bijvoorbeeld, pleegde hij diefstallen, manipuleerde hij mensen of was er sprake van vechten of veel liegen.
  17. Hij probeert te ontsnappen uit de gevangenis. Daarbij trekken psychopaten zich niets aan van wetten en regels. Na een weekendverlof komt hij bijvoorbeeld niet terug en ook tijdens een voorwaardelijke invrijheidstelling zal hij al snel opnieuw de voet in gaan.
  18. Psychopaten hebben vaak een losbandig seksleven. Kenmerkend voor de seksualiteit van een psychopaat is dat diegene ongeremd is en veel seksuele contacten heeft die vaak van korte duur zijn.
  19. Relaties van psychopaten zijn kort. Veel psychopaten gaan van de ene naar de andere relatie en beëindigen relaties abrupt.
  20. Vaak hebben psychopaten een strafblad en dan ook nog een veelzijdig strafblad. Ze plegen allerlei typen delicten en komen daar soms deels zonder straffen mee weg.

Let wel op: dit lijstje met symptomen van een psychopaat is niet bedoeld om zelf mensen in het hokje ‘psychopaat’ te stoppen. Ook zeker niet om te bepalen ‘Ben ik een psychopaat?’. Iedereen kan weleens impulsief zijn, liegen of een korte relatie hebben. Dat maakt je nog niet direct psychopaat.

Iedereen kan psychopatische trekken hebben. Alleen een psychiater kan diagnosticeren of iemand inderdaad dusdanige kenmerken van een psychopaat heeft dat diegene een psychopaat genoemd mag worden.

Dus nee, je kunt een psychopaat niet aan bepaalde gezichtskenmerken herkennen. Eén enkele actie maakt iemand nog geen psychopaat. En er is ook niet één bekende blik van een psychopaat waaraan je diegene kunt herkennen.

Oké, zijn alle seriemoordenaars psychopaten?

Nee, niet alle seriemoordenaars zijn psychopaat (hoewel we wel kunnen zeggen dat er ergens een steekje los zit als je een reeks moorden pleegt). En andersom: niet elke psychopaat is een seriemoordenaar. Wel laten psychopaten vaker antisociaal en agressief gedrag zien. Agressief gedrag kan trouwens ook verbaal in plaats van fysiek zijn.

Hoe omgaan met een psychopaat?

Heb je iemand in je omgeving die veel van deze trekken vertoont? Leven met een psychopaat is niet eenvoudig. Wellicht heb je een psychopaat als moeder, als vader of als partner. Of misschien herken je wel psychopaten bij jou op de werkvloer. Als je denkt psychopathisch gedrag te herkennen, doet het er niet eens zo toe of iemand écht dat psychologische label heeft. Wel is het belangrijk dat jij leert hoe om te gaan met een psychopaat. Wat helpt jou om met diegene te dealen? Dit zijn 7 tips.

1. Vertrouw op je onderbuikgevoel

Psychopaten kunnen het vaak goed op zo’n manier draaien dat je twijfelt of jij het wel goed ziet en het niet compleet bij het verkeerde eind hebt. Dit noem je gaslighting en zie je vaker bij psychopaten en narcisten. Het is belangrijk om daarbij te blijven vertrouwen op je eigen intuïtie. Geeft de ander je een onbestemd gevoel met bepaalde opmerkingen of gedrag? Vertrouw erop dat jij het goed ziet en blijf handelen zoals jij denkt dat goed is. Heb je het idee dat iets niet helemaal in de haak is? Vertrouw daar dan op.

Dus geef het aan als je het ergens niet mee eens bent en pak ook de biezen als je merkt “Deze persoon doet mij geen goed.” Geef ook je grenzen aan. Nee, die zal een psychopaat waarschijnlijk niet direct accepteren. Maar blijf het toch doen. En accepteert de ander ze echt niet? Pak je biezen of – als het om een collega gaat – ga erover in gesprek met iemand van hogeraf.

vrouw die voor het blok wordt gezet

2. Trek op tijd aan de bel

Hoe langer je omgaat met een psychopaat, hoe groter de impact van diens gedrag wordt. Daarom is het belangrijk om niet te lang mee te gaan in dit gedrag. Waarschijnlijk merk je al na een tijdje aan kleine signalen dat iets niet in de haak is.

Je kunt best de eerste leugen laten voor wat hij is of een keer gedrag door de vingers zien. Maar merk je dat dit gedrag zich blijft herhalen? Ga bij de persoon weg. Geef aan dat je bijvoorbeeld de relatie of vriendschap wilt verbreken. Of laat aan je baas weten dat de klik met deze persoon ontbreekt en dat samenwerken echt niet lukt.

3. Laat je niet te veel meeslepen door complimenten

Psychopaten zijn er heel goed in om je met complimenten of hun charmante houding om hun vingers te winden. Maar laat je daar niet door verleiden (of beter gezegd: misleiden). Kijk kritisch of het oprechte complimenten zijn of dat het manipulatief gedrag is. Bedank voor zo’n compliment, maar laat je er niet door overhalen om toch dingen te doen waar je helemaal niet achter staat.

4. Ga het conflict niet koste wat kost aan

Bij een psychopaat heeft het vaak weinig zin om een constructief gesprek te starten. Hoe netjes je jouw opbouwende feedback ook probeert te brengen (“Ik vind het niet prettig dat jij…”), het heeft bij psychopaten weinig zin. Dat ligt niet aan jou, ook niet aan hoe je het brengt, maar aan de ander.

Normaal raden we altijd af om conflicten uit de weg te gaan. Maar bij een psychopaat zouden we zeggen: laat het conflict juist wel zitten. Zeg er één keer iets van, maar ga niet mee met de stemverheffingen, agressie en het drama van de ander. Neem je verlies om te voorkomen dat dingen escaleren. Of nog beter: blijf bij deze persoon uit de buurt. Dan heb je dit soort vervelende dramatische conflicten helemaal niet meer.

5. Besef dat je de ander niet kunt veranderen

Helaas is psychopathisch gedrag, zeker bij volwassenen, moeilijk te behandelen. Een enkele opmerking als “Zou je niet wat rustiger reageren op…?” haalt bij een psychopaat weinig uit. Dus probeer niet te zoeken naar oplossingen voor het psychopathische gedrag.

Schiet niet zelf in de hulpverlenersrol en ga zeker niet aanbieden om samen naar goede hulp te zoeken. Je kunt deze persoon niet veranderen. Hoe harder je daar je best voor doet, hoe meer teleurstelling het jou alleen maar geeft.

Nogmaals: run baby run. Daar doe je jezelf meer goeds mee dan met steeds teleurgesteld raken als de ander alwéér niet besluit te veranderen.

6. Twijfel niet aan jezelf, trap niet in gaslighting

Gaslighting (dus het laten overkomen dat jij gek bent geworden als je bijvoorbeeld twijfelt aan de psychopaat of dat jij overgevoelig reageert) kunnen veel psychopaten als de besten. Dat kan je zelfvertrouwen enorm schaden. Daarom zou ik zeggen: twijfel nooit – nooit! – aan jezelf door deze persoon. Laat diegene je niet wijsmaken dat jij het verkeerd ziet, dat jij gek bent geworden of dat jij te gevoelig reageert.

Werk aan je eigen zelfvertrouwen, bijvoorbeeld met deze zelfvertrouwen-tips. Zorg ervoor dat deze persoon je er niet onder krijgt, en laat je zelfbeeld niet bepalen door hoe een psychopaat over of tegen jou praat.

7. Herstellende van een psychopaat? Leer assertief communiceren

Ben je slachtoffer van een psychopaat? Grote kans dat dat veel heeft gedaan met je zelfvertrouwen. Wellicht twijfel je veel aan jezelf, vind je grenzen stellen lastig of ben je geneigd om heel indirect te communiceren. Je vindt het spannend om echt voor jezelf te gaan staan.

Een belangrijke stap in herstellen van een psychopaat is dat je leert om voor jezelf op te komen, beseft dat je een eigen mening mag hebben en dat jouw gevoel niet verkeerd is. Wat helpt? Leer assertief te communiceren. Dus leer om je mening te geven op een respectvolle maar duidelijke manier, waarbij je de belangen van de ander én die van jezelf in het oog houdt.

En denk je nu “Ja maar, dat werkt toch niet?!”. Nee, bij die ene psychopaat niet. Maar bij bijna ieder ander echt wel. Wij van Assertief.nl kunnen het weten.

Werk aan jezelf, juist na wat je hebt meegemaakt. Wat je is overkomen, kun je niet veranderen. Hoe je vanaf nu in het leven staat wel.

Meer leren over assertiviteit en gesprekstechnieken?

Vind jij assertiviteit, krachtige communicatie en feedback geven stuk voor stuk interessante onderwerpen? Mooi, wij ook. Volg Björn en Tijdwinst op Instagram voor dagelijkse tips en inzichten rondom o.a. assertiviteit, gesprekstechnieken en feedback geven. Zo leer je dagelijks iets over die belangrijke thema’s bij.

Vrouw die door het lint gaat

Veelgestelde vragen over het begrip psychopaat

  • Kan een psychopaat genezen?

    Helaas lijkt het erop dat psychopathie niet eenvoudig te genezen is. Behandeling van psychopathische kinderen levert wel (kleine) resultaten op. Maar psychologische behandelingen van volwassen psychopaten geeft meestal weinig resultaat. Het hangt daarbij ook van de inzet van de psychopaat af. Psychopaten die zelf niet willen herstellen, zullen ook minder resultaat boeken.

  • Weet een psychopaat dat hij of zij psychopaat is?

    Daarover verschillen de meningen. Het schijnt dat sommige psychopaten zich er wel degelijk van bewust zijn dat ze bijvoorbeeld minder empathisch vermogen hebben dan anderen. Andere psychopaten hebben geen idee en vinden wellicht eerder anderen overdreven gevoelig.

  • Is een psychopaat ook een narcist?

    Een psychopaat is niet hetzelfde als een narcist, hoewel psychopaten vaak wel narcistische kenmerken hebben. Het verschil tussen een narcist en psychopaat is dat een psychopaat niet zozeer door iedereen gewaardeerd wil worden; een narcist wil wel bij iedereen aanzien en bevestiging krijgen. De psychopaat heeft vooral als doel om niet gepakt te worden en te profiteren van anderen. Narcisten zijn eerder geneigd om dingen in het openbaar te doen en zo van meerdere mensen erkenning te krijgen; psychopaten zonderen zich af en zullen vaak hun best doen om ook slachtoffers te isoleren.

    Soms heb je te maken met een psychopaat die ook narcistisch is. Wat een narcistische psychopaat is? Dat is iemand met zowel de kenmerken van een psychopaat hierboven als met narcistische trekjes (zoals zichzelf boven anderen verheven voelen).

  • Wat zijn de kenmerken van een sociopaat?

    Belangrijke kenmerken van een sociopaat zijn onder andere impulsiviteit, ongeremde emoties, een gebrek aan empathie en vaak ook verbale en non-verbale communicatie die niet matchen. Een psychopaat kan heel charmant overkomen, terwijl hij misschien ondertussen van alles aan het bekokstoven is.

  • Wat is een light-psychopaat?

    De term ‘light-psychopaat’ is bedacht door auteurs Bart Renaer en Ana-Magdalena Zainea. Het houdt in dat iemand anderen bewust ondermijnt zonder empathie voor de ander te tonen, maar dat daar geen fysiek geweld bij komt kijken. Het gaat in dit geval dus vooral om psychische mishandeling van anderen.

  • Welke stoornis heeft Holleeder?

    Willem Holleeder wordt door zijn zussen psychopaat genoemd. Of hij dat ook echt is, staat niet vast. Zijn biograaf Auke Kok stelt bijvoorbeeld dat mensen uit de omgeving van Holleeder vinden dat hij wel inlevingsvermogen had. Ook had hij een moeilijke jeugd, wat hem mogelijk een sociopaat in plaats van een psychopaat maakt. De exacte stoornis van Holleeder is dan ook nog niet vastgesteld.

In de ban van een psychopaat of niet – voor jezelf opkomen is altijd een goed idee: volg een cursus

Of jij nu gebukt gaat onder de gevolgen van een psychopaat of gelukkig niet zo’n heftig persoon om je heen hebt gehad, feit blijft dat voor jezelf opkomen en grenzen stellen altijd belangrijk is. Je voorkomt ermee dat mensen over je heen lopen of dat jouw behoeften niet worden meegewogen.

Maar hoe geef je je mening op een krachtige en effectieve manier? Hoe kom je voor jezelf op? En hoe ga je om met weerstand? Volg onze cursus assertiviteit en werk in 1 dag aan jouw assertiviteit, zelfvertrouwen en effectieve gesprekstechnieken. De cursus is te volgen op allerlei plekken in het land en online. Zien we je daar?

Wie zijn wij? | Tijdwinst.com

Bij Tijdwinst zijn we gespecialiseerd in slimmer (samen)werken én alles uit jezelf halen. Daarom geven we trainingen in thema’s als assertiviteit, gesprekstechnieken, feedback geven en timemanagement. Daar heb je op het werk én voor jezelf veel aan. Onze trainingen kosten je maar 1 dag en zijn praktisch ingestoken, zodat je alles direct in de praktijk kunt toepassen. Volg de trainingen op een locatie bij jou in de buurt of online.

Ben je nieuwsgierig naar ons trainingsaanbod of naar onze andere artikelen? Lees verder op onze websites of schrijf je direct in voor een training.