Het verschil tussen assertiviteit en agressiviteit: van conflict naar constructief gesprek

De begrippen assertiviteit en agressiviteit worden vaak door elkaar gehaald. Dat is ook niet gek: de woorden lijken niet alleen in spelling op elkaar, maar draaien ook om voor je eigen belangen opkomen. Toch verschillen de begrippen ook wezenlijk van elkaar, zowel de intentie die erachter schuilt als het effect dat het gedrag teweegbrengt. In dit artikel nemen we voor eens en altijd afscheid van onjuiste definities van assertiviteit én agressiviteit en duiken we dieper in de overeenkomsten en verschillen.

Wat komt aan bod:

1. Wat is de betekenis van agressief?
2. Assertief, subassertief en agressief gedrag! Wat is het?
3. Wat is assertiviteit? De gulden middenweg
4. Omgaan met agressie: hoe reageer je?
5. Conclusie
6. Veelgestelde vragen over agressiviteit en assertiviteit

Wat is de betekenis van agressief?

Bij ‘agressief betekenis’ denk je waarschijnlijk meteen aan fysiek agressief gedrag. De hooligan die na het verlies van zijn favoriete voetbalclub een winkelstraat vernielt of met fans van de tegenstander op de vuist gaat. In het dagelijks leven komt agressiviteit veel vaker subtieler voor. Bijvoorbeeld in de vorm van een leidinggevende die geen constructieve feedback geeft, maar een medewerker kleineert en beledigt, misschien zelfs terwijl collega’s het kunnen horen.

Fysiek geweld is dus geen agressief synoniem, het is slechts één onderdeel van agressief gedrag. Agressie kan de volgende vormen aannemen:

• Fysieke agressie, zoals de hooligan hierboven in het voorbeeld. Het gaat om geweld, zoals schoppen, duwen, slaan, spugen, vernielen of beroven.
• Verbale agressie, zoals schelden, schreeuwen en harde taal. 
• Psychische agressie, zoals iemand bedreigen, chanteren of vernederen. De leidinggevende is hier een voorbeeld van. 

In dit artikel gaan we het hebben over verbale agressie; agressief communiceren, dus.

Agressieve communicatie is een manier van communiceren waarbij iemand zijn mening, gevoelens of behoeften uit op een manier die anderen schaadt, intimideert of onder druk zet. Het doel is vaak om te domineren, te winnen of controle te krijgen, zonder rekening te houden met de gevoelens of rechten van de ander.

Kenmerken van agressieve communicatie

• Dominantie en controle: De spreker probeert zijn zin door te drukken, ook ten koste van de ander.
• Verwijten en beschuldigingen: In plaats van te praten over eigen gevoelens of behoeften, worden anderen aangevallen (“Jij luistert ook nooit!”, “Jij maakt er altijd een zooitje van!”).
• Snerende toon of sarcasme: Vaak gebruikt om de ander kleiner te maken.
• Non-verbale signalen: Dreigende houding, harde stem, vingerwijzen, boze blik.
• Gebrek aan respect: Geen oog voor de grenzen, gevoelens of mening van de ander.

Waar komt agressief gedrag vandaan? De oorzaken

Wanneer we hierboven de voorbeelden zien, weten we allemaal dat dit niet oké is. Toch hebben we vaak de neiging om onszelf de schuld te geven wanneer we te maken krijgen met een woede aanval van iemand die we liefhebben of in het geval van de kleinerende leidinggevende. Belangrijk om te onthouden wanneer een ander agressief gedrag laat zien, is dat het niet jouw fout is. De ander moet z’n gedrag aanpassen, niet jij!

Maar waar komt dit soort gedrag dan vandaan? 

• Als iemand agressief is, komt dat door psychologische en/of omgevingsfactoren. Oftewel: emoties als stress, angst en frustratie kunnen een rol spelen, net als de opvoeding en culturele normen. 
• Maar ook iemands persoonlijkheid speelt mee. Sommige mensen zijn van nature sneller geïrriteerd en boos, en hebben zichzelf niet meer in de hand wanneer deze emoties om de hoek komen kijken. 
• Een reden waarom iemand agressief gedrag laat zien, kan helaas ook ziekte zijn. In het geval van iemand die agressief is met kanker, heeft dit vooral een psychologische oorzaak. Vooral agressief gedrag en dementie gaan echter vaak hand in hand. Agressie bij dementie ontstaat door een combinatie van cognitieve achteruitgang, communicatieproblemen en fysiek ongemak. 

Assertief, subassertief en agressief gedrag! Wat is het?

Agressief reageren wil je voorkomen, zowel bij jezelf als bij anderen. Iemand die agressief is, denkt alleen maar aan zijn eigen belangen, zonder daarbij de gevoelens of grenzen van anderen te accepteren. Denk maar aan agressief gedrag van de man die zich na het verlies zijn favoriete voetbalclub machteloos voelt, en dit gevoel kwijt wil raken ten koste van anderen of andermans spullen. 

Dat betekent echter niet dat je het anderen maar altijd naar de zin moet maken, je niet moet uitspreken als je boos of teleurgesteld bent en je niets moet zeggen als iemand anders over jouw grenzen gaat. Dit is namelijk subassertief gedrag, ook wel passief gedrag genoemd, en ook daar schiet je niet veel mee op. 

Veel mensen reageren op één van deze manieren bij een conflict: agressief of subassertief. Dat heeft alles te maken met ons oerinstinct om te vechten of te vluchten. Vroeger moest je bij gevaar in een split second een keuze maken: ga je in de aanval of stel je je onderdanig op? Tegenwoordig betekent dit echter dat je automatisch kiest tussen twee niet zo ideale situaties.

Wat je wél wilt zien bij jezelf en bij anderen? Assertief gedrag. Waar je bij agressiviteit alleen uitgaat van je eigen belangen en bij passiviteit juist alleen denkt aan andermans belangen, houd je bij assertiviteit met beide rekening. 

Wat is assertiviteit? De gulden middenweg

Assertief gedrag is weten wat je wilt en dit ook uitspreken, maar tegelijkertijd rekening houden met de rechten en gevoelens van de ander. Iemand die assertief gedrag laat zien, is open, eerlijk, transparant én respectvol, waardoor er wederzijds respect wordt gecreëerd. 

Het verschil tussen assertiviteit, subassertiviteit en agressiviteit is goed te illustreren aan de hand van het volgende voorbeeld, waarbij we kijken naar een lange rij in een pretpark. Niemand heeft echt zin om lang te wachten, toch?

• Subassertief gedrag is iemand laten voordringen, zonder dat je er iets van zegt, terwijl je er eigenlijk niet blij mee bent.
• Agressief gedrag is ofwel voordringen, ofwel schelden met gebalde vuisten en je stem verheffen als iemand anders dat doet.
• Maar assertief gedrag? Dat is achteraan de rij aansluiten en er iets op een respectvolle en vriendelijke manier van zeggen wanneer iemand probeert voor te dringen.

Omgaan met agressie: hoe reageer je?

Het liefste zou je natuurlijk willen dat iedereen assertief gedrag laat zien. Maar dit is helaas niet de realiteit. En zeker wanneer iemand agressief is, kan het lastig zijn om hiermee om te gaan. Hoe kun je op zo’n moment het beste reageren?

1. Blijf zelf assertief

Assertief gedrag kun je bij een ander niet afdwingen, maar zelf te allen tijde assertief blijven helpt wel om de situatie niet te laten escaleren. Als iemand agressief gedrag laat zien, zorgt dit vaak voor een agressieve óf een passieve reactie. Welke je laat zien, is afhankelijk van jouw oerinstinct: kies je voor vechten of vluchten? Je weet nu dat het beter is om kalm te blijven, begrip voor de ander op te brengen en op een respectvolle en zelfverzekerde manier te laten weten wat jij vindt en denkt. 

Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan.

Probeer maar kalm te blijven wanneer iemand je uitscheldt, of probeer er iets van te zeggen wanneer een leidinggevende je kleineert. Precies. Achteraf, maar ook voorafgaand aan zo’n situatie, weet je dat je assertief moet zijn.

Maar op het moment zelf kan assertiviteit lastig zijn. 

Tijdens onze 1-daagse training krijg je handvatten om jouw grenzen aan te geven, gehoord te worden en om ‘nee’ te zeggen op een respectvolle manier. Oók wanneer de ander agressief is, en zonder zelf agressief te zijn. Je leert te zeggen wat je denkt en vindt, en voor je eigen belangen op te komen, zonder daarbij de ander uit het oog te verliezen. Na het volgen van de training ga je confrontaties niet uit de weg, maar weet je hoe je hier een effectief en constructief gesprek van kunt maken. 

Het fijne aan de training is dat je meteen aan de slag gaat met je nieuwe kennis tijdens rollenspellen. Dat is misschien een beetje spannend, maar zorgt ervoor dat je precies weet hoe je moet handelen als je met een agressieve communicatie te maken krijgt in het vervolg.

2. Gebruik gesprekstechnieken om de situatie niet te laten escaleren

Naast assertief reageren (kalm blijven, het stellen van grenzen en je standpunten duidelijk en respectvol blijven over te brengen), zijn er gesprekstechnieken om de situatie niet te laten escaleren:

1. Slinger de ander geen verwijten naar het hoofd, maar gebruik ik-boodschappen. Uitspraken als: “Je reageert idoot”, “Je bent naar”, of “Je bent een ramp om mee samen te werken”, kunnen de boosheid bij een ander alleen maar verergeren. “Ik krijg een onprettig gevoel van dit gesprek”, werkt dan beter. 
2. Door te herhalen en parafraseren wat de ander zegt, laat je merken dat je naar de ander luistert.
3. Stap uit de verhitte situatie door aan te geven dat er op deze manier geen gesprek gevoerd kan worden. Stel eventueel voor om het gesprek later af te maken. 

3. Gebruik de Roos van Leary

We schreven al eens eerder over dit krachtige communicatie instrument dat je helpt om interacties tussen mensen te begrijpen én te beïnvloeden. Het model is ontwikkeld door een Amerikaanse psycholoog genaamd Timothy Leary en kan ook heel goed worden gebruikt om te begrijpen waar agressieve communicatie vandaan komt én hoe je hierop kunt reageren.

De Roos van Leary is een interessant, maar ook diepgaand hulpmiddel. Hierdoor raden we je zeker aan je meer te verdiepen in dit instrument door dit uitgebreide artikel te lezen over de Roos van Leary. 

Wanneer je het volgende model bekijkt, zie je dat agressief zich aan de ‘Tegen’-kant bevindt. Dat laat zien dat er drang is naar autonomie en er meer focus is op eigenbelang. Ook bevindt agressief zich aan de bovenkant van het model, wat volgens Timothy Leary laat zien dat iemand graag de touwtjes in handen wilt hebben. 

Hoe kun je daar het beste op reageren? Kort samengevat moet je daarvoor horizontaal het tegenovergestelde doen van het gedrag dat de ander laat zien. Op agressief gedrag kun je volgens de Amerikaanse psycholoog dan ook het beste helpend reageren. Dit betekent dat je vriendelijk blijft en communiceert met het doel om anderen te ondersteunen en te helpen. Door zelf bijvoorbeeld meer samenwerkend gedrag te vertonen, kan je het tegenwerkende gedrag van de ander verminderen. 

4. Luister naar de Tijdwinst Podcast

In onze podcast gaan we regelmatig in gesprek met experts die ons meer kunnen vertellen over productiviteit, effectiviteit en assertiviteit. In aflevering 45 schuift assertiviteitsexpert Maggs Rippen aan. Zij vertelt meer over hoe je met respectvolle communicatie conflicten voorkomt en relaties versterkt.

Conclusie: 

Waar agressief gedrag gericht is op eigenbelang zonder rekening te houden met anderen, zorgt assertiviteit juist voor evenwicht tussen voor je eigen belangen opkomen en respect voor de ander laten zien. Subassertief gedrag daarentegen betekent dat iemand zichzelf wegcijfert en niet voor zijn of haar belangen opkomt. Door deze verschillende gedragsstijlen te onderscheiden, wordt duidelijk waarom assertiviteit een gezonde balans biedt. 

Agressie komt in verschillende vormen voor en is vaak een uiting van onderliggende emoties zoals stress, angst of frustratie. Dit betekent echter niet dat agressief gedrag geaccepteerd moet worden. Door assertieve communicatie toe te passen, zorg je ervoor dat de situatie niet escaleert. 

Door je bewust te zijn van de manier waarop je reageert en communiceert, je grenzen aan te geven en constructief te blijven, kun je met lastige situaties omgaan zonder een reactie vanuit je oerinstinct te triggeren. Blijkt dit in de praktijk toch verdomd lastig om toe te passen? Volg dan een training om dit onder de knie te krijgen. Je zal zien dat dit niet onmogelijk is! Assertiviteit is een vaardigheid die je kunt trainen en ontwikkelen. 

Lees hier verder over dit onderwerp:

• Omgaan met agressie — wat te doen als een collega ‘flipt’
• Subassertief zijn, wat is het en hoe kom je ervan af?
• Ben ik passief agressief? Test ’t!
• Om deze redenen reageren mensen passief agressief (en zo stop je het)

Meer Tijdwinst!

Via onze social media kanalen zoals Instagram, LinkedIn en Pinterest blijf je op de hoogte van onze nieuwste podcastafleveringen en artikelen. Je krijgt hier dagelijks handige inzichten en tips voorgeschoteld om assertiever en effectiever te worden.

Lees ook onze bestseller Elke Dag om 15.00 Uur Klaar en ons nieuwste boek Full Focus op wat écht belangrijk is als je geïnteresseerd bent in persoonlijke effectiviteit en je wil verdiepen in focus en productiviteit. 

Veelgestelde vragen over agressiviteit en assertiviteit

• Hoe verschilt assertiviteit van agressie en passiviteit?

  Agressie richt zich alleen op eigenbelang en gaat vaak samen met dominant of intimiderend gedrag, terwijl passiviteit juist het tegenovergestelde is: iemand durft niet voor zichzelf op te komen en laat over zijn of haar grenzen heen gaan. Assertiviteit is de gulden middenweg, waarbij je duidelijk en respectvol je mening en grenzen aangeeft, terwijl je ook rekening houdt met de ander.

• Wat is het tegenovergestelde van assertiviteit?

  Het tegenovergestelde van assertiviteit is subassertiviteit, ook wel passiviteit genoemd. Bij subassertief gedrag komt iemand niet voor zichzelf op, durft geen grenzen aan te geven en stelt iemand de behoeften van anderen altijd boven die van zichzelf. Waar assertiviteit draait om open en respectvolle communicatie, leidt subassertiviteit vaak tot het vermijden van conflicten en het onderdrukken van eigen emoties en wensen.

• Wat is de valkuil van assertief zijn?

  De valkuil van assertief zijn is dat het kan doorslaan in agressiviteit als je niet oppast. Wanneer je te direct of te vastberaden bent, zonder voldoende rekening te houden met de gevoelens en grenzen van anderen, kan je communicatie als agressief worden ervaren.

• Is er een verschil tussen assertiviteit en weerbaarheid?

  Assertiviteit gaat over op een respectvolle en zelfverzekerde manier voor jezelf opkomen, waarbij je zowel je eigen belangen als die van anderen in acht neemt. Weerbaarheid heeft een bredere betekenis en gaat ook over de manier waarop je met uitdagingen, druk of weerstand om kunt gaan. Assertiviteit is dus een onderdeel van weerbaarheid, waardoor de twee begrippen vaak met elkaar worden geassocieerd.

• Wat is een ander woord voor agressief?

  Een ander woord voor agressief is bijvoorbeeld opvliegend, dominant, aanvallend of gewelddadig. Het laat zien dat agressief niet alleen fysiek geweld betekent, maar ook verbaal of psychologisch kan zijn.

• Wat is agressieve communicatie?

  Agressieve communicatie is een manier van communiceren waarbij iemand zijn eigen belangen, meningen of gevoelens op een dwingende, intimiderende of kwetsende manier uit zonder respect voor de ander. Dit kan verbaal gebeuren, zoals schreeuwen, maar kan ook non-verbale agressie zijn, door bijvoorbeeld dreigende lichaamstaal.

• Wat zijn de kenmerken van agressieve communicatie?

  Agressieve communicatie kenmerkt zich door dominant, respectloos en soms zelfs intimiderend gedrag, waarbij iemand zijn eigen mening of wensen opdringt zonder rekening te houden met de gevoelens, mening en rechten van de ander. Mensen die agressief communiceren, luisteren vaak slecht, onderbreken anderen en hebben weinig geduld voor tegenargumenten.

• Hoe verschilt agressieve communicatie van assertieve communicatie?

  Agressieve communicatie richt zich uitsluitend op het eigen belang, zonder respect voor de gevoelens of grenzen van anderen. Assertieve communicatie daarentegen, is een gebalanceerde manier van communiceren waarbij iemand duidelijk en zelfverzekerd zijn mening of grenzen aangeeft, terwijl hij respect toont voor de ander.

• Wat zijn de gevolgen van agressieve communicatie op de werkvloer?

  Agressieve communicatie op de werkvloer heeft een grote impact op de werksfeer en de relaties tussen collega’s. Het creëert een vijandige omgeving, waarin mensen zich niet veilig voelen om hun mening te uiten of ideeën te delen.

• Hoe kan ik herkennen of ik agressief communiceer?

  Je kunt herkennen of je agressief communiceert door eerlijk naar je eigen houding, woorden en lichaamstaal te kijken. Als je vaak hard spreekt of denigrerende opmerkingen maakt, is dat een teken van agressieve communicatie. Ook als je jezelf in gesprekken niet inleeft in de gevoelens van anderen, hen onderbreekt of de ander intimideert met je houding.

• Wat zijn de oorzaken van agressieve communicatie?

  De oorzaken van agressieproblemen kunnen te maken hebben met zowel psychologische als omgevingsfactoren. Emoties zoals stress, angst, frustratie of gevoelens van machteloosheid spelen een rol, net als persoonlijke eigenschappen, zoals een kort lontje hebben. Daarnaast kunnen externe factoren, zoals een negatieve werkcultuur of zelfs fysieke ongemakken (zoals pijn of ziekte), bijdragen aan agressief gedrag.

• Hoe kan ik omgaan met iemand die agressief communiceert?

  Omgaan met iemand die agressief communiceert, vraagt om assertief gedrag. Het is belangrijk kalm te blijven, je eigen grenzen duidelijk en respectvol aan te geven, en je standpunt op een rustige en zelfverzekerde manier te delen. Als het nodig is, kun je de situatie tijdelijk onderbreken door aan te geven dat het gesprek beter op een ander moment kan worden voortgezet.

• Welke technieken kunnen helpen om agressieve communicatie te verminderen?

  Het gebruik van ik-boodschappen is een effectieve manier, waarbij je je gevoelens uitdrukt zonder de ander aan te vallen. Actief luisteren, waarbij je de ander parafraseert of herhaalt wat ze zeggen, kan ook helpen om begrip te tonen en de spanning te verminderen. De Roos van Leary toepassen kan ook nuttig zijn: wanneer iemand agressief is, kun je het beste een meer samenwerkende houding aannemen om het tegenwerkende gedrag te verminderen.

• Wat zijn de psychologische effecten van agressieve communicatie op de ontvanger?

  Agressieve communicatie kan leiden tot gevoelens van angst, onzekerheid en stress. De ontvanger kan zich bedreigd of gekwetst voelen, wat leidt tot minder zelfvertrouwen en een onveilig gevoel. Het kan ook de communicatie belemmeren, omdat de ontvanger zich terugtrekt of zich niet meer vrij voelt om zijn of haar eigen mening te uiten.

• Hoe kan ik mijn communicatie verbeteren om minder agressief over te komen?

  Om minder agressief over te komen, kun je jezelf trainen om assertiever te zijn. Je kunt beginnen met het gebruik van ik-boodschappen in plaats van agressieve communicatie, bijvoorbeeld: “Ik voel me gefrustreerd wanneer…” in plaats van “Jij doet altijd…”. Probeer ook actief te luisteren naar de ander en zijn of haar standpunt te begrijpen voordat je reageert. Let ten slotte ook op je lichaamstaal.

Wie zijn wij? | Tijdwinst.com

Tijdwinst.com is een trainingsbureau dat gespecialiseerd is in slimmer (samen) werken. Daarvoor bieden we je diverse (online) trainingen aan. Van time management tot snellezen. Nieuwsgierig? Bezoek onze website of blogs en schrijf je snel in voor een van onze trainingen. 

Populaire trainingen: 

• 1-daagse training Time Management
• 1-daagse training Assertiviteit 
• 1-daagse training Gesprekstechnieken
• 1-daagse training Feedback geven
• 1-daagse training Effectief Thuiswerken
• 1-daagse training Snellezen, Mindmapping en Geheugentechnieken