We liegen. Allemaal. Tegen elkaar, tegen onszelf, we spelen vals, verdraaien de regels en vertellen nogal eens een leugentje om bestwil. Hoe werkt dat, in ons hoofd? Waar ligt de grens tussen ‘leugentje’ en ‘liegen’? En hoe voorkom je dat anderen het tegen jou doen? De psycho-wetenschap geeft antwoord.
Iedereen liegt. Wereldwijd. Geen enkel land en geen enkele cultuur vormt een uitzondering. Dat bleek uit dit onderzoek, in 2010. Het gemiddeld aantal leugens in Amerika, China, Italië en alle andere landen bleek vergelijkbaar. Een universele gewoonte, dus. Een menselijkheidje. Het zit in onze natuur.
O, en bij bankiers zit het nog sterker in hun natuur; die liegen het meest van alle beroepsgroepen, volgens onderzoek. Twee keer zoveel zelfs als politici!
Dat doet geld en economisch welzijn schijnbaar met je, volgens de studie: het vergroot onethisch gedrag, zoals liegen.
Het probleem daarbij, bleek daarnaast ook, is dat bankiers zichzelf in het onderzoek gemakkelijk persoonlijk konden distantiëren van de onethische kwestie. En dat het niet om tastbaar geld gaat, maar om cijfertjes, helpt ook mee. Belangrijke factoren die liegen bevorderen blijken dus: economische welvaart, persoonlijke afstand en abstractie.
De wetenschap achter liegen: wat we nog meer weten
Welke factoren liegen nog meer bevorderen? Er bestaan 3 kernfactoren, die de wel-of-niet-liegen overweging beïnvloeden.
SMORC, heet het – ‘Simple Model of Rational Crime’. Volgens dit model overwegen leugenaars en andersoortige ‘kleine criminelen’ 3 dingen, voordat ze hun misdaad plegen:
- In hoeverre ben ik gebaat bij liegen?
- Hoe groot is de kans dat ik gepakt word?
- Welke straf kan ik in dat geval verwachten?
Liegen lijkt dus niet meer dan een kosten-baten-analyse. Je weegt wat het je kost af tegen wat het je oplevert, en schat daarbij het risico in. Op basis daarvan besluit je of je de misdaad van het liegen begaat of niet. Daarnaast spelen bovenstaande ‘bankiers-factoren’ nog een bijrol in de overweging.
Uiteraard gebeurt dit allemaal razendsnel, in je onderbewustzijn. Maar het gebeurt wel zo, zegt Dan Ariely. Dé man die liegen op grote schaal wetenschappelijk onderzocht, en zijn bevindingen bundelde in het boek ‘Heerlijk Oneerlijk’ uit 2012.
“Eerlijk zijn en liegen zijn gebaseerd op een mix van 2 verschillende typen motivatie. Aan de ene kant willen we profiteren van onze leugens (de rationeel economische motivatie), terwijl we aan de andere kant het beeld van onszelf als fantastische mensen in stand willen houden (de psychologische motivatie)”, is hoe Dan Ariely de stuwende kracht én de tweestrijd achter liegen uitlegt.
Het is namelijk niet alleen een zwart-wit analyse die vooraf gaat aan het liegen. Er komt meer bij kijken. Een intern dilemma wil de weegschaal nogal eens uit balans brengen. Het zijn de 2 tegenstrijdigheden in ons systeem, die Ariely noemde:
- We willen succes – vanuit onze natuurlijk overlevingsdrang
- We willen een goed mens zijn – vanuit ons instinct en moraal
En die 2 botsen nogal eens. Zeker wanneer we aan het liegen zijn, of dat zelfs maar overwegen. In de meeste gevallen is de tweede een sterkere factor, die de eerste overstemt. Maar soms, of bij sommigen, is de beloning voor het eerste groter en waardevoller dan het tweede vervullen.
Denk; Francis Underwood. ‘House of Cards’ – de serie, ken je ‘m? In het kort: Francis Underwood is een ambitieus politicus die in de loop van de serie steeds meer ethiek en moraal laat varen om tot zijn ultieme doel te komen, president van de Verenigde Staten worden.
Hij lijkt in essentie geen slecht mens, geen monster, geen sociopaat. Totdat punt 1 uit de tweestrijd steeds meer de overhand krijgt. Is hij dan slecht? Of neemt hij alleen slechte beslissingen en doet hij slechte dingen? (Waarvan liegen nog de minst onethische is, trouwens.)
“De mate van liegen is gelijk aan de wil om succes, minus de wil om een goed mens te zijn”, is dus grofweg de regel voor een leugenaar.
Je voelt ‘m al: we hebben hier te maken met een moreel dilemma, in volle glorie.
Wat we in zo’n geval doen? We zoeken onze morele middenweg op. We gaan, om onze overlevingsdrang én instinct gerust te stellen, in het ‘dit kan nog net’-gebied zitten. Een grijs gebied, waarin veel goed te praten valt.
Én, zo blijkt ook nog eens, een gebied dat zich gemakkelijk uitbreidt. Ben je eenmaal aan het liegen en vals spelen geslagen, en heb je dat voor jezelf moreel goed gepraat, dan is de stap naar nog een leugen zo gezet. “Dat kan er nog wel bij”, denken we dan.
“Het laat ons zien dat ons eigen idee van moraal is verbonden met de mate van liegen waarbij we ons nog op ons gemak voelen. In wezen liegen we tot op het niveau dat ons zelfbeeld van redelijk eerlijke individuen in tact houdt”, concludeert Dan Ariely in zijn boek.
Gevaarlijk. Want die grens schuift gemakkelijk op. En dat is hoe kleine leugens tot grootschalige oplichtingsprojecten de wereld in komen: kwestie van de morele middenweg tussen 1 en 2 opzoeken, goedpraten en uitbreiden.
Maar als het ín ons zit, en het allemaal zo werkt, is het dan nog wel te stoppen? Kunnen we leugenaars tot een halt roepen? Of liegen zelfs voorkomen?
“Jawel, hoor”, zegt dezelfde Dan Ariely – heeft hij toevallig óók onderzocht.
Liegen voorkomen – of stoppen, volgens onderzoek
Eerst, dit filmpje – waarin je ziet hoe kleine leugenaars ter plekke ‘bekeerd’ worden:
Zie je wat hier gebeurde? Zodra ze een erecode ondertekenden waarin stond dat ze niet zouden liegen, draaiden de resultaten van 80% leugenaars versus 20% niet-leugenaars 180 graden om naar 80% niet-leugenaars en 20% leugenaars. Nogal een verschil.
Je kunt liegen natuurlijk nooit helemaal uitbannen, maar een verschil kun je wel maken door iemands moraal wakker te schudden – is de wetenschappelijke conclusie.
De moraal wakker schudden, dat is dus de oplossing. Maar hoe krijg je dat in de praktijk voor elkaar?
1. Leg het officieel vast met een erecode
Zoals je in het filmpje van de ‘Behavioral Science Guys’ zag. Je stelt een schriftelijke afspraak op, waarin staat dat de ander naar waarheid en moraal zal handelen. Past in zakelijke relaties, tussen werkgevers en -nemers of opdrachtgevers en -uitvoerders bijvoorbeeld. Een eed afleggen kan ook, maar voelt meteen wat dramatischer aan. Bovendien helpt het om een en ander zwart op wit te hebben staan.
2. Vraag de ander op de man af om eerlijk te zijn
“Kan ik erop vertrouwen dat je…?” of “Kun je me beloven dat je niet zult liegen of valsspelen?”
Om deze aanspraak op de moraal extra kracht bij te zetten, kun je er aan toevoegen wat het met jou zou doen als de ander tóch zou liegen (denk: punt 3, consequenties – uit SMORC). Het maakt het wat persoonlijker, en bovendien is potentieel schuldgevoel ook een heel belangrijke factor in de wel-of-niet-liegen overweging.
“Het zou me heel veel pijn doen als je hier over zou liegen, ik hoop dat je dat weet.” of “Ik zou het als erg respectloos ervaren, wanneer je me oneerlijk bent.”
3. Gebruik ogen
Nee, je hoeft niet non-stop over schouders mee te kijken om leugens of bedrog te voorkomen. Een kunstmatig oog, of het idee van een oog is zelfs al genoeg – volgens onderzoek. Het gevoel van bekeken worden maakt ons eerlijker en oprechter. Handig!
En, voel je je al bekeken? Was de bedoeling.
Hopelijk maakt het ook jou een eerlijker persoon, met een volledig ontwaakte moraal, actief genoeg om liegen te weerstaan. Hoewel, een leugentje om bestwil af en toe moet kunnen… Toch?
Dagelijks handige inzichten? Volg ons op social media!
Volg ons onder andere op Instagram of Pinterest. Daar krijg je niet alleen handvatten op het gebied van assertiviteit, je ontvangt ook de slimme tips waarmee je jouw communicatie skills een boost geeft. De laatste artikelen netjes en overzichtelijk in je mailbox ontvangen? Schrijf je dan in voor de wekelijkse nieuwsbrief.
Leer je liever lezend, lees dan ons boek Elke Dag om 15.00 Uur Klaar. Maak kennis met de beste inzichten uit onze trainingen en leer slimmer werken in plaats van harder.
Wie zijn wij? | Cursus Assertiviteit
Tijdwinst.com is een trainingsbureau dat zich specialiseert in slimmer (samen)werken. We bieden door het hele land diverse (online) trainingen aan, variërend van timemanagement, assertiviteit, gesprekstechnieken tot aan snellezen. Nieuwsgierig? Neem dan zeker eens een kijkje op onze website of blogs, en schrijf je in voor één van onze (digitale) trainingen.
- 1-daagse training Time Management | Blog
- 1-daagse training Assertiviteit | Blog
- 1-daagse training Gesprekstechnieken | Blog
- 1-daagse training Feedback Geven | Blog
- 1-daagse training Snellezen, Mindmapping en Geheugentechnieken | Blog
- 1-daagse training Effectief Thuiswerken voor Teams | Blog
